He kōwae rangahau pāhekoheko

He pēhanga toto tā te nuinga o ngā pakeke mate huka, ā, haurua o ēnā tāngata kua pāngia e te pēhanga toto, kāore i a rātou te whakaritenga mo te toto huka pai, nā ka whakakonuka ki te mate huka. Me whakahaere tika i te toto huka me te pēhanga toto, he mea whakahirahira ki te whakaheke tūraru o te manawa hē me te roro ikura.

Kua whakahaerehia he heipūtanga rerekē e te manaaki hauora, te mate huka me te pēhanga toto. Ka tirohia te hōtaka mahi nei ki te ōritenga o ngā hononga i waenga i ngā pēhanga toto me te toto huka.

“Ka waihangatia mātou tētahi hōtaka kaupapa akoranga kia hāpai ake i te mōhiotanga e hāngai ana ki ngā mōrearea o te pēhanga me te tautohu i te awenga pēhanga. Ko tā mātou whāinga matua kia angitū ai ngā whanaketanga me te maha o ngā putanga mana taurite mo ngā tāngata pēhanga i Aotearoa nei”.

E whakaneinei atu ko ēnei putanga matua:

• Whakakaupapatia te mahinga tuatahi a Pūtahi Manawa, te hōtaka rangahau hei kaupapa Māori o te hauora manawa, tēnei hōtaka kua waihangatia kia Māori ai.
• Te whakangungu i ngā Māori toru tekau ki tētahi whaitua hauora manawa.
• Te whakaahua, ngā whānau Māori e noho tahi ana me te mate manawa, ngā rongoā nā o rātou ake wheako.
• Ka tutuki i ngā māramatanga whakahirahira, ngā māramatanga rongomaiwhiti hoki ki ngā tauwehe hei tākoha atu ki te mate manawa i waenga i a ngai Māori, me te tautohu i ngā taimaha o te mate manawa mo ngai Māori, tae rā anō ki te pāpori, te ahurea, te whānau, te mana wairua, te aurongo, te mātai hinengaro, me ngā whakaaweawe, ki te whakamana i te whanaketanga o te hauora manawa a te Māori.

“He mana tā ēnei putanga i te hiranga nei o te whanaketanga hauora manawa mo ngai Māori e whai tikanga ana”.

He raru nui tēnei mea te mate manawa o te mate ohorere i waenga i ngā rangatahi. He momo tonu tērā. Kua rangahau kē i ngā raru o te mātauranga momo whakaheke mo e hia tau, engari, he whakautu kua kimihia mo te haurua o ngā tūroro. Ka tūpono ki ngā whakatau māuiui mo te tokoiti o ngā tūroro nā ngā taupori ahurea (ko ngai Māori tērā, ko ngā iwi o Te Moana-Nui-Ā-Kiwa hoki tēnā) nā te mea ko te rangahau tērā kua mariu ki ngā tūpuna Pākehā. Ko te take mo tēnei whakatakanga, ki te kimi i ngā whakautu mo ngā whānau i Aotearoa nei, nā runga i ngā whakamātautau Pākehā kua rahua ki te kimi pūtake.

Kua whakaaro mātou ki te āheinga o te raupapa huinga ira ki te rapu i ngā panonitanga o te mātauranga momo whakaheke e whakararu ana i ngā heipūtaga manawa. Mā te rapu i ngā mate e whakararu ana i ēnei momo panonitanga e kawea nei ngā whānau, ka araara ake te aroā o te hāpori ki te mana o te raupapa ira, āwhinatia te panonitanga o tā rātou manaakitanga hauora kia moata rawa te hopu ki ngā whānau e kawea nei te mate whakararu ira, te whakawhanake i te whakatau māuiui o ngā raru manawa, i ētahi wā, ka rato ai tētahi maimoatanga me te kaiāwhina.

I te tau rua mano tekau mā iwa, e rua rau, whitu tekau mā rima miriona ngā wāhine i tautuhitia ki te mate manawa, ā, toru tekau mā rima ōrau ngā matenga wāhine puta noa i te ao, i whakararu ki te mate manawa. Engari, “ko te mate cardiovascular i waenga i ngā wāhine, kua kore ako, kua kore mōhio, kua kore tautohu, ā, kua kore rongoā i te ao whānui”.

Ki Aotearoa nei, ko te tūturutanga, kua wheakohia e ngā wāhine ki ngā tōrite hauora manawa e whakahirahira ana ki ngā wāhine Māori me ngā wāhine o Te Moana-Nui-Ā-Kiwa. Kua patua i te whakamā, kua pēnei tātou i te timatanga o te rautau rua tekau mā tahi. Ko te whāinga o tā mātou hōtaka ranghau, kia tāmatatia te taurite mā te whakatūturu i ngā kōrero me ngā hāpori ki ngā hurihanga whakaahua kia mahi tahi ki te mana taurite hauora manawa i Aotearoa. 

“Ko te whāinga matua ki te whakarahi i te reo mana wāhine me te panoni i ngā āhuatanga o te rangahau hauora manawa e tātaki ana i Aotearoa nei”.